ص: 2

داستانی زیبا از رابطه شاگرد و معلم19

احترام و فروتنی شاگرد20

1. اجازه گرفتن از استاد برای شاگردی:20

2. پذیرش شاگردی استاد بدون قید و شرط20

3. بزرگداشت مقام علمی استاد20

4. بالا بردن منزلت استاد با سپردن وعده21

احترام و فروتنی استاد22

1. حفظ کرامت شاگرد22

2. مجبور نکردن شاگرد به پیروی23

فصل دوّم: معلم از دیدگاه معصومان علیهم السلام25

آثار معنوی معلمی25

1. همراهی اهل بیت علیهم السلام25

2. رهایی از عذاب الهی26

3. ستایش موجودات جهان26

4. فزونی دانش27

5 . علم آموزی؛ نوعی صدقه27

نقش معلم28

ص: 4

- عوامل تأثیرگذار در موفقیت معلّم29

1. تلفیق علم و عمل29

2. بیان شیوا و رسا30

3. آگاه به زمان بودن31

4. شناخت تفاوت های فردی32

5. پرهیز از اجبار و تنبیه بدنی33

سیره عملی معصومان علیهم السلام34

بهره گیری از روش های عملی در آموزش35

گشاده رویی معلم36

شناخت استعداد شاگرد36

پرهیز از جدال37

حقوق معلم37

بزرگداشت شاگرد38

هماهنگی گفتار و رفتار38

حق شناسی از معلم38

مدارا با معلم39

ایجاد شور و علاقه به درس خواندن39

ص: 5

فصل سوّم: وظایف متقابل معلم با شاگردان و همکاران41

وظیفه مشترک معلم و شاگرد42

1. آموزش و یادگیری برای خدا42

2. خودداری از جدال42

3. آمادگی قبلی برای درس43

4. فروتنی44

وظایف شاگرد نسبت به معلم45

1. نگرش مثبت و شناخت جایگاه معلم45

2. پرهیز از پرسش های نابه جا و پیش دستی در پاسخ46

3. احترام به معلم46

وظایف معلم نسبت به شاگرد47

وظایف معلم در رابطه با مدرسه و همکاران49

فصل چهارم: جایگاه معلم و نقش سازنده او در آموزش و پرورش50

جایگاه معلم50

1. نقش آموزشی51

2. نقش پرورشی51

3. نقش الگویی52

ص: 6

4. نقش دانش پژوهی52

5. نقش مشاوره53

6. اصلاح گری54

7. نقش فرهنگی54

فصل پنجم: معلمان اُسوه56

مرتضی مطهری؛ شهید علم و عمل56

1. مطالعه پیش از تدریس57

2. مزاح با شاگرد57

3. تواضع و فروتنی57

4. مدارا با شاگرد58

5. احترام به شاگرد58

جبار عسگرزاده (باغچه بان) بنیان گذار آموزش ناشنوایان در ایران58

محمدعلی رجایی؛ نخستین رییس جمهور معلم ایران61

1. عیادت از دانش آموز خبرچین ساواکی61

2. درس بزرگواری62

3. مدال معلم62

4. تدریس بدون دانش آموز62

ص: 7

5. نمره ارفاقی ممنوع63

قاسم علی فرهمند؛ معلم عاشق63

سیدحسین نیّرزاده؛ مبتکر آموزش شاد الفبا64

دکتر محمد خزائلی؛ معلم روشن دل، حافظ قرآن، مؤسس مدارس شبانه67

خواستن، توانستن است67

حسن امیدزاده؛ معلم فداکار69

فصل ششم: وضعیت معلمان در ایران و دیگر کشورهای جهان71

یک. ژاپن71

وضعیت آموزش معلمان حین خدمت71

دو. استرالیا72

آموزش72

وضعیت کاری معلمان73

سه. آمریکا73

تربیت معلم73

چهار. کره شمالی74

وضعیت عمومی معلمان74

پنج. آلمان75

ص: 8

وضعیت عمومی75

شش. مالزی76

تربیت معلم76

مقایسه وضعیت معلمان در کشورهای پیشرفته77

1 - وضعیت معلمان ابتدایی77

2 - معلمان راهنمایی79

3 - دبیران دبیرستان ها81

نتیجه84

وضعیت عمومی معلمان در ایران84

تأمین و تربیت معلمان84

ساعت های کاری85

درجه های تحصیلی معلمان85

حقوق و مزایای معلمان86

فصل هفتم: آسیب شناسی حرفه معلمی88

1 - بی انگیزگی88

2 - نداشتن تخصص89

3 - عدم شناخت جایگاه و منزلت خود90

ص: 9

4 - توقع احترام بی جا91

5 - گسست میان معلم و شاگرد92

6 - پذیرش نیروهای آزاد93

7 - مشکلات معیشتی93

8 - بازتاب نامناسب مشکلات معلمان از طریق رسانه ها94

9 - بزرگداشت های ظاهری96

10 - فرار مغزها96

فصل هشتم: راه کارهای ارتقای منزلت اجتماعی معلمان98

1 - جذب بهترین ها98

2 - بازنگری در اهداف و تقویت مراکز تربیت معلم99

3 - بهره گیری از الگوهای موفق جهانی99

4 - همگامی با پیشرفت های روز100

5 - بهره گیری از دیدگاه های برنامه ریزان و کارشناسان دلسوز و با تجربه100

6 - ارتقای سطح علمی101

7 - فراهم کردن زمینه انتشار دیدگاه ها و آثار فکری و علمی101

8 - تخصصی کردن حرفه معلمی102

بخش دوّم103

برگزیده ادب فارسی103

ص: 10

اشعار104

صدای پای خورشید104

سرمشق آب104

مقام معلم105

دست توانای معلّم105

سرور معلّم106

اشک شوق107

مقام معلم108

کُن اشارات108

متون ادبی110

یک شاخه گُل دعا110

آرام تر از دریا110

مقام معلم111

قطره دریاست اگر با دریاست112

آهنگ قدم هایت112

حکایات خواندنی113

طبایع مختلف113

ص: 11

برتری حق معلم بر پدر113

حقوق معلم114

فروتنی معلم115

نقش معلّم در شکوفایی شاگرد115

اشک حسرت معلم116

عیادت شاگرد116

سخنان بزرگان116

معلمی در کلام امام خمینی رحمه الله116

معلم در سخنان مقام معظم رهبری118

معلّم در کلام استاد مطهری119

معلم در کلام شهید رجایی119

بخش سوّم120

همراه با برنامه سازان120

پیشنهادهای کلی121

1 - ایجاد انگیزه121

2 - رابط میان معلمان، مردم و مسوولان122

3 - اطلاع رسانی در مورد شیوه های جدید آموزشی122

4 - ترغیب خانواده ها برای همکاری و هم فکری بیشتر با معلمان122

ص: 12

پیشنهادهای برنامه ای123

پرسش های مسابقه ای125

پرسش های مردمی126

پرسش های کارشناسی127

پیام های مجری127

معرفی کتاب131

کتاب نامه132

* نشریات135

ص: 13

می داند و بهره برداری از آن ها را سفارش می کند. این نوشتار را پژوهشگر گرامی جناب آقای حسین بافکار با هدف گرامی داشت مقام مقدس معلم و شناخت ارزش و مقام او در مکتب وحی و بازشناسی آسیب های دنیایی و راه کارهای اصلاح آن فراهم آورده است.

با سپاس از کوشش های بی دریغ ایشان، امیدواریم مورد توجه برنامه سازان گرامی قرارگیرد.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهشی مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

در این اثر کوشیده ایم، سیمای واقعی معلم را با الهام از وحی و مفسران قرآن و با بهره گیری از دیدگاه های صاحب نظران ترسیم نماییم تا مورد استفاده برنامه سازان و کسانی که می خواهند راه معلمی را بپویند، قرار گیرد. هر چند خالی از اشکال نبوده و نیست امید که ارباب فضل، آن را با بزرگواری بپذیرند.

منّت از رنج تن خویش و غم جهل کشد

هر کسی کو نکشد منّت استاد ادیب

بر خود لازم می دانم از کلیه نویسندگان و مترجمان گرامی که از آثارشان در این اثر استفاده شده است، سپاس گزاری کنم.

ص: 4

که: با یک یا چند دانش آموز به رفتار تعاملی می پردازد و هدفش این است که در دانش آموز تغییری ایجاد نماید. این تغییر چه شناختی باشد، چه نگرشی و حرکتی (مهارتی) از سوی معلم یک تغییر هدف مند است.(1)

آیت اللّه مظاهری در این باره می فرماید:

در جامعه انسانی، اساسی ترین کار، تعلیم و تربیت است و کسی که این رسالت را به دوش می کشد معلم است. معلمی به هر گونه تلاشی که برای هدایت، تکامل و آموزش انسان صورت می گیرد، اطلاق می شود. از همین روست که پیامبران، معلم بشر خوانده می شوند. هم چنین پدر و مادر و دیگر اعضای خانواده نسبت به کوچک ترها نقش معلم را دارند. ولی در نام گذاری گروه های مختلفی که وظیفه تعلیم و تربیت را بر عهده گرفته اند، در اصطلاح تنها به یک طبقه «معلم» می گویند؛ یعنی همان کسانی که رسالت آموزش و پرورش فرزندان ما را از دوره کودکی و ابتدایی تا دوره جوانی و آموزش عالی بر عهده می گیرند.(2)

بخوان به نام پروردگارت که جهانیان را آفرید. انسان را از خون بسته سرشت بخوان! و پروردگارت کریمترین است همان که آموخت با قلم، آموخت به انسان آنچه را که نمی دانست.

در این آیات خداوند، خود را «معلم» می خواند و جالب این که معلم بودن خود را بعد از آفرینش پیچیده ترین و بهترین شاه کار خلقت، یعنی انسان آورده است.

مقام معلم بودن خدا، بعد از آفرینش قرار دارد. نوع انسانی را که هیچ نمی دانست، به وسیله قلم آموزش داد که این از اوج خلاقیت و هنر شگفت خداوند در امر آفرینش حکایت دارد:

چو قاف قدرتش دَم بر قلم زد

هزاران نقش بر لوح عدم زد(1)

از این رو، می توان گفت که هنر شگفت معلمی از آن خداوند عالم است. شهید ثانی رحمه الله درباره هنر معلمی خداوند می فرماید:

خداوند از آن جهت به وصف [اکرمیت] و نامحدود بودن کرامتش، توصیف شد که علم و دانش را به بشر ارزانی داشته است. اگر هرمزیّت دیگری، جز علم و دانش، معیار فضیلت به شمار می رفت، شایسته بود همان مزیّت با وصف [اکرمیت] در ضمن این آیات همراه و هم پا گردد و آن مزیّت به عنوان معیار کرامت نامحدود خ-داون-د به شم-ار آید. کرامت الهی در این آیات با تعبیر «الاکرام» بیان شده است. چنین تعبیری می فهماند که عالی ترین نوع کرامت پروردگار نسبت به انسان با والاترین مقام و جایگاه او، یعنی علم و دانش هم طراز است.(2)

ص: 8

به همین جهت امام خمینی رحمه الله می فرمود:

معلم اوّل خدای تبارک و تعالی است ... به وسیله وحی، مردم را دعوت می کند به نورانیت؛ دعوت می کند به کمال؛ دعوت می کند به محبّت؛ دعوت می کند به مراتب کمالی که از برای انسان است.(1)

خواست پروردگار بر این است که بر انسان منّت گذارده و زمین و نعمت هایش و هم چنین پایه های دریافت علوم و دانش ها و ارزش ها و در یک کلمه «اسماء» را در اختیار انسان بگذارد تا او با بهره گیری از آن ها و با پیمودن سیر آفاقی و انفسی به قله تکامل، یعنی به مقام جانشینی الهی برسد.(1)

حافظ این مقام انسانی را چنین توصیف می کند:

دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند

گِل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند

ساکنان حرم سرّ و عفاف ملکوت

با من راه نشین باده مستانه زدند

آسمان بار امانت نتوانست کشید

قرعه کار به نام من دیوانه زدند(2)

الکتابَ وَ الْحِکمَة. (جمعه: 2)

اوست خداوندی که در میان ناآموختگان پیامبری از میان خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به ایشان بیاموزد.

در این آیه مبارکه هدف بعثت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم دو هدف بزرگ؛ یعنی پاک ساختن اخلاق ناپسند انسان ها (یُزکّیهم) و آموزش کتاب و حکمت (یُعلّمِهُم الکتاب و الحکمة) معرفی شده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آمده است تا انسان را هم در زمینه علم و دانش، و هم در اخلاق و عمل، پرورش دهد تا با این دو بال بتواند در آسمان سعادت پرواز کند و به مقام قرب او نائل گردد.(1)

خود پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نیز به نقش معلمی اشاره داشته، آن را هدفِ رسالت خویش دانسته اند: «بِالتَعلیم اُرْسِلْتُ(2)؛ من برای آموختن فرستاده شده ام».

و اگر در صدر اسلام انسان هایی هم چون سلمان، ابوذر، مقداد، بلال و دیگران به اوج کمال و رستگاری رسیدند، در سایه مجاهدت های دلسوزانه و عاشقانه معلمی مانند رسول گرامی اسلام بود:

ص: 11

در این ره انبیا چون ساربانند

دلیل و رهنمای کاروانند

و از ایشان سید ما گشته سالار

همو اوّل، همو آخر در این کار

جمال جان فزایش شمع جمع است

مقام دل گشایش جمع جمع است

روان از پیش و دل ها جمله از پی

گرفته دست جان ها دامن وی(1)

او می تواند از این فرصت طلایی بیشترین بهره را ببرد و با راهنمایی های سازنده اش، روح های لطیف و فطرت های پاک شاگردان را پرورش داده آن ها را انسان هایی صالح و شایسته بار آورد. و هم می تواند با آموزش های گمراه کننده، انسان هایی ناشایست تربیت کند که زندگی را برای خود و دیگران تیره و تار نمایند.

گشاده رویی خداگونه و رساترین بیان مردم را به آن فرا خواند. در فرهنگ قرآنی، لقمان در مقام معلّمی و تعلیم و تربیت فرزندش، که شاگرد او نیز هست، نخستین اصلی را که بیان می کند، همان توجه به وحدانیت و یکتایی خداست:

یا بُنَی لا تُشْرک باللّه اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ (لقمان: 13)

پسرم، برای خدا شریک قرار مده؛ زیرا شرک ستمی بزرگ است.

این مسأله بیان می کند که هر کسی که در مقام تعلیم و تربیت قرار می گیرد - در هر سطح و رشته ای - باید آغاز و انجام آموزش او برای خدا باشد؛ بکوشد تفکر خدا محوری را در ذهن های پاک و بی آلایش شاگردانش بیدار و بارور نماید و روح های بزرگ آنان را به سوی مبدأ نور به پرواز درآورد که اگر غیر از این باشد، تکلیف شان را به جای نیاورده اند.

انسان هایی که به جز شراب و شمشیر و شهوت هیچ نمی دانستند، انسان هایی باشعور، شهادت طلب و وارسته ساخت.

بنابراین، یک معلم خوب باید مهر و محبّت را چاشنی کار خود کند و پیش از این که به فضای ذهنی دانش آموز راه یابد، باید با زمزمه های محبت و بیان دل نشین به حریم قلب او راه یابد. در این راستا از هر آن چه که باعث نفرت و انزجار می شود، باید بپرهیزد تا دانش آموز او را همچون خویشاوندی دل سوز در کنار خود دیده و رازهای درونی خود را که به صورت عقده در آمده است بازگو نماید و چاره جویی کند.

دانش آموز، در مشکلات روحی، خانوادگی یا علل دیگر ریشه دارد که حتّی مسوولان مدرسه از آن آگاهی ندارند. اگر چه در مواردی باید دقیق و مراقب بود و اشتباه های شاگرد را - آشکار ساخت، ولی در مواردی هم گذشت و چشم پوشی از تنبیه و اخراج تأثیرگذارتر است.

است که معلمان و مربیانی که از نظر روحی کم ظرفیت اند و شرح صدر ندارند، با دیدن کوچک ترین حرکت زننده ای از دانش آموزان، زود عصبانی می شوند و با جدال و بگو مگوهای غیر ضروری، افزون بر هدر دادن وقت کلاس و توانِ دانش آموزان، سبب افزایش جسارت دانش آموز خطاکار می شوند. همین طور خود نیز، تمرکز و توان کافی برای ادامه دادن تدریس را از دست می دهند؛ در حالی که می شد با اندکی شرح صدر مشکل را هم برای خود و هم برای دیگران، آسان کنند.

کمال وا دارد و مواظب خطرها و دام هایی که در کمین آنهاست، باشد و با آگاهی دادن، آنان را از سقوط و انحراف نگاه دارد. زیباترین نمونه رفتار با فروتنی را در حضرت عیسی علیه السلام می بینیم که به حواریانش فرمود:

من حاجتی به شماها دارم، آن را برآورید. گفتند: حاجتت رواست ای روح اللّه !

پس برخاست و پاهای آنان را شست و شو داد. گفتند: ما بر این کار از تو سزاوارتر بودیم. فرمود: سزاوارترین مردم برای خدمت کردن به خلق، عالم است و من برای شما این گونه فروتنی کردم تا شما نیز بعد از من، برای مردم این گونه تواضع کنید. آن گاه عیسی علیه السلام گفت: با تواضع و فروتنی و نه با تکبر و خودخواهی، حکمت، عملی می شود؛ چنان که زراعت در زمین نرم می روید، نه در کوهستان.(1) آری تواضع بذر حکمت است. اگر معلّم تواضع نداشته باشد، نمی تواند حکمت را در دل های مردم به بار بنشاند. سعدی چه خوش گفته است:

یکی قطره باران ز ابری چکید

خجل شد چو پهنای دریا بدید

که جایی که دریاست من کیستم

گر او هست حقّا که من نیستم

چو خود را به چشم حقارت بدید

صدف در کنارش به جان پرورید

سپهرش به جایی رسانید کار

که شد نامور لؤلؤ شاهوار

بلندی از آن یافت کو پست شد

در نیستی کوفت تا هست شد

تواضع کند هوشمند گزین

نَهد شاخ پر میوه، سر بر زمین(2)

ص: 18

روش رسیدن به کمال و سعادت می باشد و چنین علمی ارزش مند است.(1)

حضرت موسی علیه السلام برای رسیدن به علم ارزش مند، علم استادش را که علم لدنی است، برای خود صلاح و مایه رشد دانست و کوشید در نهایت ادب و با رعایت حال استاد، آن را فراگیرد. گزینش استاد یک اصل اساسی در امر آموزش و پرورش است. معلمی پذیرفته می شود که رابطه او با شاگرد تنها در انحصار داده های ذهنی و علمی نباشد؛ بلکه شاگرد استاد را به عنوان یک الگو و مراد برای خود برگزیده باشد. حضرت خضر علیه السلام استادی است که مقام معلمی خود را به «مرادی» تبدیل کرده و موسی علیه السلام نیز مریدی او را با جان و دل پذیرفته است و می کوشد در پرتو کمال او به رشد و کمال واقعی برسد.

نیز رعایت ادب نمود.»(1)

موسی علیه السلام از سویی می داند که شکیبایی در اموری که از آن آگاهی ندارد، دشوار است و از سوی دیگر، اگر بخواهد به آموزش های استاد، اعتراضی کند، حرمت شکنی کرده است. از این رو، وعده مشخصی به استاد نمی دهد، بلکه از خداوند می خواهد تا شاگرد شکیبایی در برابر آموزش های استاد - که از روی حکمت است - باشد.

پیام این آموزه قرآنی، برای دانش آموزان و معلّمان جامعه اسلامی ما این است که پیش از هر کاری باید به خداوند توکل نمود و از او یاری خواست.

این مسأله در مدرسه ها هم دیده می شود: دانش آموزی در رشته یا موضوعی مثل رشته های هنری مانند سرود، نمایش و ... که استعدادی در آن ندارد، به معلمش رجوع می کند و بر آن پافشاری می کند.

ولی معلم همان لحظه با گفتن «توبه درد این کار نمی خوری» ضمن این که ذوق و شوق دانش آموز را سرکوب می کند، سبب رنجش خاطر و بریده شدن رابطه عاطفی دانش آموز با خود نیز می شود؛ در حالی که می توانست با اشاره و غیر مستقیم او را به این امر متوجه نماید و یا به او اجازه دهد که موضوع مورد علاقه اش را تجربه کند و خود بفهمد که توانایی استعداد آن کار را ندارد؛ یعنی همان روشی که حضرت خضر علیه السلام درباره موسی علیه السلام در پیش گرفت.

عالی و دانشگاه ها این موضوع رعایت می شود. به ویژه، در درس های حوزه این امر باعث می شود که رابطه معلم با شاگرد بسیار صمیمی باشد و شاگرد بیشتر از فیض معنوی استاد بهره مند گردد.

ص: 24

کسی که نادانی را هدایت کند و به او اسلام بیاموزد، در کنار ما اهل بیت علیهم السلام نزد خدای بزرگ خواهد بود.(1)

شاخسارها، تسبیح حیوانات در بیشه ها و ستایش ماهیان در دریا، هر معلم با ذوق و اندیشه را بر آن می دارد که از ایستایی در آمده، برای خدمت به فرزندان جامعه کمر همّت بندد.

خداوند بخشش و انفاق می کند. خداوند این عمل خیر او را به عنوان صدقه برای او منظور می کند.

تو بندگی، چو گدایان به شرط مزد مکن

که خواجه خود روش بنده پروری داند.(1)

علم چندان که بیشتر خوانی

چون عمل در تو نیست نادانی

نه محقق بوَد، نه دانشمند

چارپایی بر او کتابی چند

آن تهی مغز را چه علم و خبر

که برو هیزم است یا دفتر(1)

بهترین کلام آن است که گوش ها را در شنیدن بی رغبت نکند و فهم ها را به سختی و دشواری نیندازد(1).

و موضوعات گوناگون نخواهد کرد، بلکه همّت خود را وقف یادگیری مهارت های جدید می کند تا بتواند آموخته های فرا گیران را به واقعیت های خارج از مدرسه ارتباط دهد و در عمل به آن ها بیاموزد که آموخته هایشان را چگونه می توانند در زندگی به کار گیرند و از آموزش مطالبی که تنها برای پر کردن وقت کلاس بوده و هیچ کاربردی در زندگی آنان ندارد، خودداری کند.

فراهم آورد تا کم توان ترین شاگردانش هم راه تواناترین آنان، به یک اندازه امکان رشد و شکوفایی داشته باشند و استعدادهایی که در وجودشان نهفته است، کم کم به فعلیت برسد.

معلمی شاگرد تنبلی را پند و اندرزی داد و بدی های تنبلی را توضیح می داد. ناگهان متوجه شد که شاگرد ضمن گوش دادن به او، با ذغالی بر روی زمین شکل هایی می کشد. فهمید که شاگردش به نقاشی علاقه دارد. سپس موضوع را با پدر و مادر کودک در میان گذاشت. چیزی نگذشت که او در رشته نقاشی سر آمد روزگار شد(1) و نام بهزاد زبان زد مردم گشت.

کردن پدر برای کودک، بزرگ ترین مجازات روحی و معنوی است. البته اگر قهر کردن ادامه یابد، سبب شکست روحی کودک می شود، لذا فورا سفارش می کند که جدایی نباید طول بکشد. پس معلم نباید با بهره گیری از روش های استبدادی مانند زور، تهدید و ترساندن، دانش آموزان را به آموختن وادار نماید. چه بسا برخی از تنبیه ها دانش آموز را از درس و مدرسه و کتاب بیزار می کند. شاگردی می گوید: روزی در کلاس در حالی که دبیر علوم سرگرم کشیدن تصویری روی تابلو بود، یکی از شاگردان صدایی غیر عادی در آورد؛ به گونه ای که همه کلاس خندیدند. معلم جلو آمد و دو سیلی محکم به منِ بی گناه زد و از کلاس بیرونم کرد. پس از آن، از هر چه گیاه، حیوان، انسان و علوم تجربی بی زار شدم و دیدنشان آن قدر برایم آزار دهنده شد که دیگر هیچ کتاب علوم تجربی را باز نکردم.(1)

معلم خوب می داند که در میدان آموزش و پرورش تنبیه به معنای آگاه کردن و هوشیار ساختن به کار می رود. پس نباید آدم خواب آلود را با زور و کتک بیدار کرد.

به کارگیری زور، آن هم برای معلم که به زیور علم و دانش آراسته است و باید سنجیده و عاقلانه گل های طراوت، دوستی و لطف را به انسان ها هدیه نماید، کار شایسته ای نیست.

بزرگواران به سبب شرایط نامساعد زمانشان موفق به تشکیل مجالس درس نشده و شاگردان بی شماری را تربیت نکردند ولی امام محمدباقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام از فرصت طلایی فترت زمامداران زمان خود، بیشترین بهره را بردند و با برقراری جلسه های درس و بحث در مسجد مدینه، در عمل به تعلیم و تربیت همّت گماشتند. به نوشته مورخان، در مکتب امام ششم بیش از بیست هزار دانشجو تربیت شدند که چهار هزار نفرشان تنها در یک دوره تحصیل می کردند. از شاگردان ممتاز امام صادق علیه السلام ، جابر بن حیان شیمی دان نامی است که تقریرات درس امام صادق علیه السلام را نوشته است.

محمد بن طلاحه شافعی (وفات: 654) چگونگی تدریس امام صادق علیه السلام را این گونه بیان می کند:

از دریای بی کران علم آن حضرت گوهرهای گران بها به دست می آمد. دیدارش انسان را به یاد آخرت می انداخت و شنیدن بیاناتش درس تقوا و فضیلت می داد. مناقب و فضائلش بی شمار بود. او علم را با فضیلت اخلاقی به هم آمیخته بود و این روش، روش خاص انبیا و اولیای خدا است.(1)

اینک به نمونه هایی از رفتار عملی پیشوایان معصوم علیه السلام اشاره می شود.

ما می توانستیم با این پول هفت یا هشت برده بخریم. امام نگاه پر معنایی کرد و فرمود: تو نمی دانی این مرد چه انسان باارزشی است و در او چه استعدادهای عظیمی نهفته است. تنها ظاهر او را می بینی که مانند دیگر برده ها است، اما من می خواهم از او انسانی عالی قدر بسازم؛ انسانی کم نظیر. آن برده کسی نبود مگر میثم تمار همو که بلندای مقام او از دسترس بسیاری از انسانها دور مانده است.

قصاص چشم پوشی کرد.

معلم، برابری می کند؛ یعنی آموزش سوره حمد از بخشش مالی من ارزنده تر است.(1)

کنید.(1)

و نیز امام سجاد علیه السلام وقتی به جوانان محصّل بر می خورد، برای آن که در ادامه تحصیل تشویقشان کند، آنان را نزد خود می خواند و می فرمود:

امید است همواره در گشایش و راحتی باشید. ای محصلان، شما امانت های علم و دانش هستید. امروز نوجوانان این جامعه هستید و به زودی بزرگان جامعه دیگر خواهید بود.(2)

ص: 40

یکدیگر کدِر می کند و دانه نفاق را می پروراند.(1)

حتی پرسش هایی که میان معلم و شاگرد طرح می شود، باید یادگیری و ارشاد باشد، نه چیز دیگر. شهید ثانی در این باره می فرماید:

پرسش هایی که معلم و شاگرد در بحث مطرح می کنند، نباید با هدف وانمود ساختن ناتوانی یا طعنه زدن به جنبه های علمی دیگری باشد، بلکه باید پرسش شاگرد از معلم به منظور فرا گرفتن و یادگیری و پرسش معلم از شاگرد به منظور راهنمایی شاگرد به حقیقت و واقعیت باشد اگر هدف پرسش گر، خودنمایی و ستیزه جویی باشد و بخواهد از راه سؤال پیچ کردن، غلبه و پیروزی خویش را به رُخ دیگران بکشد، این رویه و چنین هدف گیری هایی در دل و جان، انسان پلیدی به بار می آورد.(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

از مجادله بپرهیزید، اگر چه حق با شما باشد.(3)

از سوی دیگر، دانش آموز باید با آمادگی کامل جسمی و روحی، انجام تکالیف گذشته، تمرین درس گذشته و فراهم ساختن وسایل مورد نیاز برای یادگیری، در کلاس حضور یابد و با دقت به سخنان معلم گوش فرا دهد و از آن یاد داشت برداری کند به گونه ای که خود را در فراگیری علم و دانش سهیم بداند.

رعایت نماید.(1)

البته فروتنی زمانی تأثیر گذار است که از دل برخیزد و فرد واقعا بدان معتقد باشد وگرنه تواضع ظاهری تأثیری سطحی و ظاهری خواهد داشت. رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

تواضع کنید که تواضع در دل است.(2)

بر این اساس، معلم و شاگرد باید این رابطه صحیح را میان خودشان تقویت کنند.

می کند، پرهیز نماید. از این رو، شاگرد باید خویشتن را از پلیدی های روحی و معنوی مانند کینه، حسد، حرص، تکبر و مانند آن ها، نگاه دارد تا راهنمایی های معلم در او سودمند گردد.(1)

امام علی علیه السلام هم درباره احترام شاگرد به معلم می فرماید:

احترام معلم را در حضور و غیبتش نگاه دارد! هرگاه به مجلس او وارد می شوی به همه حاضران به طور عمومی و به معلم به ویژه سلام و ادای احترام کن.(1)

دانش آموز باید از انجام تمام کارهایی که زمینه ناراحتی معلم را فراهم می آورد، خودداری نماید. البته با تأسف باید گفت برخی به سبب ناآگاهی از وظیفه، از فروتنی و نرمی معلم و رابطه دوستانه او، سوء استفاده می کنند و حقوق واجب او را نادیده می گیرند؛ با شوخی ها و گاه حرف های زننده و رفتارهای ناسنجیده، درباره او حرمت شکنی می کنند؛ در حالی که این گونه روش های نادرست ممکن است اساس دوستی ها و رابطه صمیمانه آن ها را به هم بزند. ارسطو گفته است:

برای بقای دوستی باید دوستان، فضیلت و ارزش یکدیگر را بشناسند و آن را به دیده احترام بنگرند.(2)

البته معلم باید اجازه سوء استفاده به چنین دانش آموزانی را ندهد و به شکل غیر مستقیم آنان را به رفتار نادرستشان متوجه نماید.

این گونه بیان می کند:

امّا حق کسانی که به شنیدن کلام تو نشسته اند این است که بدانی خداوند تو را سرپرست و حافظ حقوق آنان قرار داده است و تکلیف تو آن است که آنان را به بیشترین بهره ممکن برسانی؛ با دانش آموز به خوش خویی و نرمی رفتار کنی؛ این مسوولیت را به خوبی انجام دهی و نیازهای معنوی آنان را برآورده سازی؛ نسبت به آنان خیرخواه و نصیحت گر باشی. همان گونه که یک سرپرست به امور کسانی که تحت تربیت و حمایتش هستند، رسیدگی می کند.

باید صبر و تحمل داشته باشی و حساب گری کنی! همانند کسی که اگر تهی دستی را می بیند، به اندازه نیازش به او می بخشد؛ در این صورت است که واقعا راهنما و رهبر شایسته ای برای او هستی. در غیر این صورت، نسبت به آفرینش او ظلم کرده ای.(1)

بر اساس این حدیث، معلمان در برابر فرزندان جامعه که به امانت به دست آنها سپرده شده اند، رسالت سنگینی را بر دوش دارند. وظیفه آنان تنها این نیست که مطالب علمی را در اذهان دانش آموزان انباشته کنند، بلکه باید آنان را مانند فرزندان خویش بپندارند و در تربیت و تهذیب اخلاقی آنان بیشترین تلاش را داشته باشند و بکوشند ملکات اخلاقی را در وجود آنان تقویت کرده، نهادینه سازند.

«گیلبرهایت» در مقایسه ای که میان وظیفه پزشکان و معلمان دارد، وظیفه معلمان را مهم تر و سنگین تر از پزشکان می داند و می گوید:

وقتی مردم ببینند که پزشک وظیفه واجب خود را انجام نمی دهد، به آسانی از او روی می گردانند؛ امّا کودکان خردسال و [دانش آموزان] چگونه می توانند از معلم خود روی گردانده به آموزگار دیگری روی بیاورند. از همین جاست که مسوولیت آموزگاران در برابر وجدانشان و در برابر ملّت

ص: 48

بیش از مسوولیت پزشکان و دیگر خدمت گزاران انسانیت می باشد.(1)

اهمیت رعایت آن برای معلم بیشتر است.(1)

معلم است. نقش هایی که معلم بر عهده دارد، آن قدر به هم نزدیک اند که نمی توان آن ها را از هم جدا کرد. به هر حال، آگاهی از نقش ها، سبب می شود که معلّم کارهای خود را ارزیابی کند و بیشتر در رفتار و گفتار خود دقت نماید. برخی از این نقش ها به قرار زیر است:

بی تردید معلمانی که نتوانند خودسازی کنند، در انسان سازی و جلب اعتماد تربیت شوندگان نیز موفق نخواهند بود.

نفس خود ناکرده تسخیر ای فلان

چون کنی تسخیر نفس دیگران

نفس را اول برو در بند کن

پس برو آهنگ وعظ و پند کن(1)

در عصر اطلاعات، توقف در سطحی از دانش و آگاهی برای معلم، کاستی و افت به حساب می آمد. لازمه ایفای نقش بسیار مهم معلمی، بالا بردن توان علمی و تسلط کامل بر درس است تا هم مطالب آموخته شده به شاگردان درست و یقینی باشد؛ و هم هیچ گونه ابهامی در مسائل و مطالب آن علم بر آنان باقی نماند. اگر معلم به رشته تخصّصی خود مسلّط نباشد، شاگردان نیز درس را خوب نخواهند فهمید، بلکه درس را به طور سطحی فرا خواهند گرفت و زود از ذهن ها بیرون خواهد شد.(1) از این رو، بهتر است معلم هر از گاهی در مکتب معلمی فرهیخته تر از خود با فروتنی زانوی شاگردی به زمین زند تا همگام با پیشرفت علوم، ضمن دانش افزایی، اطلاعات خود را نیز به روز کند تا از تکرار و کهنگی پرهیز گردد. و با حرف نُو سخن جدید، عطش شنونده را فرو نشاند و بسان باران به آنان طراوت و شادابی بخشد.

چون هیچ کس به مانند معلم نمی تواند از عُهده مشاوره برآید. او به راحتی می تواند قلب او را تسخیر کرده و در تربیت او موثر باشد. از این رو، معلم باید از اصول راهنمایی و مشاوره، به ویژه اصل مهم رازداری آگاه باشد تا از اسرار شاگرد که همانند امانتی گران بها به وی سپرده شده است، نگهداری نماید و از افشای آن حتّی با نزدیک ترین بستگانش، خودداری نماید؛ زیرا آبرو و حیثیت افراد از هر گوهری ارزش مندتر است و افشای آن به آبرو و حیثیت افراد لطمه می زند.

معلم، ارزش ها، بینش ها و هنجارهای فرهنگی حاکم بر جامعه را از طریق گفتار و کردار خود، به شاگردان منتقل می کند و به آموزش و پرورش به معنای انتقال میراث فرهنگی معنا می بخشد. از این رو، معلّم باید شناخت درست و روشنی از انسان، فرهنگ تعلیم و تربیت و فلسفه حیات و سعادت داشته باشد. یک معلم معتقد به اجرای قانون، در شاگردان خود نگرش مثبت نسبت به اجرای قانون ایجاد می کند؛ معلمی که عاشق مطالعه و علم است، در جان دانش آموزانش بذر عشق به دانستن را می کارد.(1)

در بحث گفت و گوی تمدن ها و فرهنگ ها، معلمان بزرگوار در میدان های فرهنگی به عنوان پیشگامان اندیشه ورزی، با بهره گیری از آموزه های انسان ساز اسلام و سخنان عالمان دینی، می توانند در بازسازی فرهنگ پربار اسلامی - ملّی نقش مهمی ایفا کنند.

در فرآیند فرهنگی و ساختار اجتماعی یک جامعه معلمان نقش اساسی دارند به طوری که «تاریخ تمدن هر کشوری، تاریخ معلمان آن کشور است.(2)»

ص: 55

شخصیت و اخلاق معلمی ایشان، به شکل زیبایی در ذهن و فکر شاگردان و دوستانش نقش بسته است. بعضی از ویژگی های ایشان در تدریس از این قرار است:

کتاب های شما، مطلبی هست که فکر می کنم اگر نبود، بهتر بود. ایشان با اصرار پی گیری می کردند تا دقیق نظر مرا بدانند و این نشانه های تواضع ایشان بود.(1)

عسگرزاده در سال 1261 ه- .ش در شهر ایروان به دنیا آمد. پدرش استاد عسگر بنّا اهل رضائیه و مادرش اهل قفقاز بود. بعدها به مناسبت تأسیس نخستین کودکستان خود در تبریز به نام «باغچه اطفال» نام خانوادگی خود را به باغچه بان تغییر داد. وی پنجاه سال در تبریز، شیراز و تهران برای آموزش و پرورش فرزندان این جامعه از جان و دل مایه گذاشت. امروزه وجود آموزش گاه های ناشنوایان در سراسر کشور، نتیجه کوشش و همّت والا و مردانه اوست. او در یکی از یادداشت هایش چنین نوشته است:

هر چند به ظاهر ندار و بی چیز هستم، امّا در باطن، خود را بی نهایت غنی و بی نیاز می بینم. فکر می کنم اگر تمام دنیا به نام من ثبت می شد، سرانجام نمی توانستم بیش از روی یک صندلی در یک اتاق بنشینم و یا بیشتر از این که فعلاً مرا سیر می کند و می پوشاند، بخورم یا بپوشم و بالاخره روزی هم خواهم مرد و این صندلی و پوشاک را نیز که فعلاً دارم با خود نخواهم برد. به همین جهت به مال دنیا بی اعتنا بوده و در حال وارستگی به سر می برم و نسبت به مال و مقام کسی، ذره ای حسادت ندارم. کار کردن شبانه روزی را وظیفه ای مقدس برای ادای دین خود می دانم؛ نه برای کسب ثروت. با داشتن 54 سال سابقه فرهنگی و مشارکت در امور خیریه و اجتماعی، هرگز شایسته نمی دانم که به زحمات و رنج های خود نام خدمت به جامعه داده و منّت گذار جامعه باشم.

مرحوم باغچه بان، در پرورش نونهالان جامعه ما بهترین باغچه بان بود. او از ابزارهای ابتدایی موجود در محیط زندگی اش برای کودکان اسباب بازی و کاردستی درست می کرد و با علاقه ای بسیار برای کودکان شعر، سرود، قصه و نمایش نامه می نوشت و دکور می ساخت. از ویژگی های برجسته کارِ باغچه بان در امر آموزش و پرورش، استفاده از ابزارهای سمعی و بصری بود.

ص: 59

باغچه بان نخستین کسی است که در ایران، آموزش سمعی و بصری را به راه انداخت. او به فکر آموزش و پرورش کودکان ناشنوا افتاد و وقتی که فکر خود را با رئیس اداره فرهنگ تبریز در میان گذاشت، وی گفت: «اگر راست می گویی بیا و به بچه های سالم تبریز فارسی یاد بده؛ درس دادن به ناشنوایان پیش کش!» هر چند باغچه بان مورد تمسخر رئیس فرهنگ قرار گرفت، ولی چون به روش خود ایمان داشت و به کارش عشق می ورزید، در مدت یک سال توانست به سه کودک ناشنوا خواندن و نوشتن بیاموزد. خود باغچه بان می نویسد:

روزی که این سه کودک ناشنوا در تبریز امتحان می دادند، حیاط و بام مدرسه، لبریز از مردمی بود که به تماشای خواندن، نوشتن و حرف زدن این کودکان آمده بودند؛ زیرا برای آن ها باور نکردنی بود که کودکان ناشنوا هم بتوانند بخوانند، بنویسند و حرف بزنند.

باغچه بان هوادار سرسخت حقوق معلمان بود و معتقد بود زندگی معلم باید از هر جهت تأمین گردد، ولی روا نمی دانست معلمی به دلیل کمبود حقوق و نگرفتن رتبه در کار، کاستی را به کار خویش راه دهد. او این کار را بی انصافی و کم کاری در حق هم وطنانش می دانست. از مرحوم باغچه بان حدود سی عنوان کتاب به زبان فارسی و دو جلد کتاب به زبان آذری و مقدار زیادی ابزارهای دستی مانند چرتکه های حساب، بازی های آموزشی، اختراعات و نوآوری های آموزشی به یادگار مانده است. او در مدّت 82 سال زندگی تا آن جا که در توان داشت، برای پیشرفت فرهنگ و دانش کوشید و در روز چهارم آذر 1345 با امید به آینده ای روشن برای ناشنوایان چشم از

ص: 60

جهان فرو بست.(1)

عیادتش رفت. عیادت از دانش آموزی که مورد نفرت دانش آموزان دیگر بود، برای همه یک درس بود و همه تحت تأثیر عمل اخلاقی - انسانی ایشان قرار گرفتند(1)

مطالب درس جدید را بر تخته نوشته و پیامی به این مضمون به دانش آموزان داده است: «من برای انجام وظیفه به کلاس آمدم و درس را نوشتم. سال نو را به همه تبریک می گویم.»

دیگر معلمان را برای درس خواندن و نوشتن و حساب می گماشت. به علّت حسن شهرتی که میان پابرهنه ها و طبقه متوسط جامعه داشت، با چاپ و پخش قبض های اعانه بودجه کار را فراهم می کرد.

در مسجد همّت شمیران، کانون تربیتی تشکیل داده بود و از مرحوم فلسفی برای تشویق دانش آموزان و اهدای جوایز دعوت می کرد. استاد شهید مرتضی مطهری از دانش پژوهانی بود که با مرحوم فرهمند، همکاری نزدیکی داشت.(1) شاگردان مدرسه او بیشتر جوانانی از طبقه پائین جامعه بودند که بیشتر در کوچه ها و خیابان ها سرگرم کارهای بیهوده بودند، ولی مرحوم فرهمند آن ها را با محبت بسیاری که به خانواده نیازمندشان می نمود، به آموزشگاه می کشید. چه بیسوادانی که از همین راه سواد آموختند.

این معلم با ایمان و عاشق، در سن 65 سالگی دار فانی را وداع گفت.

خاطر کُند ذهنی در یادگیری حروف الفبا، با ته مداد نرمه گوش او را کشیده بود، او را بر این داشته بود که با ابداع روش تدریس جدیدی در آموزش الفبا در کلاس های اوّل دبستان فعالیت کند. یکی از فرزندانش که شاگرد پدر نیز بوده است، می گوید:

صحنه ای که پس از گذشت سال ها هم چنان در ذهن من درخشان مانده است، رفتار پدر در آموزش حرف «لام» بود. یک دفعه درِ کلاس باز شد و ایشان در لباس یک لبو فروش دوره گرد، در حالی که سینی بزرگ لبو، روی سرشان بود، وارد شدند. در میان حیرت آمیخته به شادی بچه ها داد زدند: «لبو لبو، داغه لبو» و هم چنان که سینی را توی بچه ها می چرخاندند، به هر کدام تکه لبوی داغی می دادند. واژه «لبو» را تکرار می کردند و با تکیه بر حرف اوّل آن «ل» و واژه های دیگری که با این حرف شروع می شد، درسشان را تکمیل می کردند. ایشان برای رفع خستگی دانش آموزان در کلاس، با ساز ساده ای که داشتند، می زدند و با صدای خوبی که داشتند برای بچه ها شعرهای پندآموز می خواندند. برای یادگیری بهتر و حروف الفبای فارسی، به سفارش وی تابلوی الکتریکی ساخته بودند که هر کلید آن به یک حرف مشخّصی وصل بود. وقتی کلید را فشار می دادند، چراغ رنگی مخصوص آن حرف روشن می شد. این تابلو آن قدر برای بچه ها جاذبه داشت که هنگام استفاده از آن از کلاس 120(1) نفری، صدایی در نمی آمد.

وقتی در مدرسه صدوق - در جنوب شهر تهران - تدریس می کردند، روزی «فریده دیبا» مادرزن شاه مخلوع، برای بازدید به مدرسه می آید. از

ص: 65

تدریس پدر خوششان می آید؛ مبلغ مختصری داخل پاکت می گذارند و به عنوان هدیه به ایشان می دهند. پدر وقتی مبلغ را می بیند، روی پاکت می نویسد: «ما آبروی فقر و قناعت نمی بریم» و آن را پس می فرستد. دیبا از این رفتار خیلی بدش می آید و مقدار دیگری روی آن می گذارد. پدر آن را همان طور در بسته، تحویل مسوولین مدرسه می دهد و می گوید: مقداری هم رویش بگذارید و چند تا آب سرد کن برای مدرسه بخرید تا بچه ها زنگ تفریح آب گرم نخورند.

مرحوم نیّرزاده در تدریس الفبا به لباس ها و لهجه های گوناگون متوسل می شدند و این به سبب پراکندگی قومی و زبانی کشور بود و به هیچ کس و هیچ گروهی قصد توهین نداشتند. با تشویق شهیدان رجایی و باهنر، به صدا و سیما رفت که از تدریس ایشان در صدا و سیما 28 نوار دو تا سه ساعته ضبط شده است. ایشان بابت آن هیچ پولی درخواست نکرد و سرانجام با اصرار بعضی از افراد، از مسوولین برنامه خواست تا حق الزحمه ایشان به حساب صد امام خمینی رحمه الله واریز گردد. ایشان روحیه عرفانی خاصی داشت؛ یکی از فرزندان ایشان در این باره می گوید:

گاهی پدر سر نماز چنان غرق ارتباط بود که حالت چشم هایشان عوض می شد. به زیارت حضرت عبدالعظیم علاقه فراوانی داشت و ترجیح می داد شب های جمعه را حتما آن جا بگذراند. سرانجام این معلّم دلسوز در روز 14 شهریور 1362 چشم از جهان فرو بست و در جوار حضرت عبدالعظیم علیه السلام به خاک سپرده شد.

ص: 66

وی با تسلط بر زبان های عربی، انگلیسی و فرانسه، این زبان ها را نیز تدریس می کرد و تمامی قرآن مجید را از حفظ داشت و از محضر عالمان بزرگ، فقه و اصول و فلسفه را نیز آموخته بود. ایشان موفقیت خود را مدیون فداکاری همسرش می دانست؛ چون تمام کارهای نوشتنی اش را او انجام می داد.

این معلم خستگی ناپذیر، در 15 خرداد 1353 ه- .ش، به سرای باقی شتافت. از دکتر محمد خزائلی آثار گران قدری به یادگار مانده است. از جمله:

1. تحقیق در اعلام قرآن مجید؛

2. شرح گلستان سعدی؛

3. شرح بوستان سعدی؛

4. خودآموز حکمت مشای محمد غزالی؛

5. مسوولیت مدنی کارفرما ناشی از عمل کارگر؛

6. تاریخ مختصر فلسفه و زیبایی شناسی؛

7. النحب فی ادب العرب؛

8. منطق نظری؛

9. منطق عملی؛

10. دستور جاویدان؛ (با همکاری سید ضیا الدین میرمیران)

11. منطق و مختصری از فلسفه شرق؛

12. اسلوب الحدیث؛

13. مختارات؛ (با همکاری دکتر محمد خوانساری)

14. مختصر روان شناسی

15. بدیع و قافیه؛ (با همکاری دکتر حسن سادات ناصری)

16. احکام قرآن.

ص: 68

وقت، «نشان ایثار» به آقای امیدزاده تعلق گرفته است و از سوی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، فداکاری این معلم ایثارگر در کتاب فارسی سال سوم ابتدایی که در سال 1381 - 1380 به صورت آزمایشی تدریس می شد، چاپ شده است.

ص: 70

می کند. تا اطلاعات و مهارت هایش به هنگام شود. هر معلمی که ارتقای مقام اداری می یابد، برای مثال به مدیریت تحقیق منصوب می گردد، باید دوره های آموزشی تازه ببیند. مسوولان وزارت آموزش و پرورش، معمولاً به میزان آشنایی های معمولی رضایت نمی دهند، بلکه با دوره های آموزشی به آن ها یاری می دهند تا هدف های آموزشی را بهتر درک کنند. هر چند معلمان مجبورند مواد درسی خاصی را تدریس کنند و از راهنمایی های معلمان باتجربه تر هم بهره مند گردند، ولی در روش تدریس خود انعطاف دارند و هر کدام شیوه خاص خود را برای یاد دادن به کار می گیرند.

دست مزد معلمان در ژاپن، همه ساله بازنگری می شود و با افزایش قیمت ها تطبیق داده می شود. به طور کلّی، سالانه یا هر شش ماه یک بار، اضافه حقوق پرداخت می شود. افزون بر آن معلمانی که خدمات شایسته ای انجام دهند، به دریافت ترفیع ویژه ای نیز نایل می شوند. بیش از حقوق، معلمان مدرسه های دولتی ژاپن، کمک هزینه های مختلفی دریافت می کنند؛ مانند کمک هزینه خانوادگی، کمک هزینه افزایش زندگی، کمک هزینه مسکن و استفاده از تخفیف در خرید بُن. در این میان، بُن بیش از هر چیز دیگری اهمیت دارد و سه بار در سال به تمامی معلمان پرداخت می شود.

فعالیت می کنند.(1)

رفتارها و کردارهای شخصی و مصاحبه خصوصی صورت می پذیرد. طول تحصیل در این رشته ها همانند دیگر رشته ها چهار سال و در بعضی از دانشگاه ها، پنج سال است. اگر مطالب آموزش را به دو دسته نظری و عملی تقسیم کنیم، درس های دانش جویانی که در آینده، به عنوان معلمان دوره ابتدایی معرفی خواهند شد، 45% نظری و 55% عملی است و این نسبت در معلمان دوره دبیرستان کاملاً معکوس است؛ یعنی 56 آموزش نظری و 44% آموزش عملی دارند.

می کنند. حقوق آنان از صاحبان دیگر مشاغل بالاتر است و در گرفتن مسکن نسبت به دیگران تقدم دارند. دولت به آنان هزینه استفاده از خانه های ییلاقی و آسایش گاه ها را پرداخت می کند. در کره شمالی، به شرایط کار و زندگی معلمان زن اهمیت زیادی داده می شود و برای کم کردن حجم کار آن ها تعداد معلمان زن هر مدرسه را بیش از تعداد مورد لزوم تعیین می کنند. برای مراقبت از بچه های معلمان در هر مدرسه، یک مهد کودک نیز وجود دارد. به علاوه، مهدهای کودکِ هفتگی و ماهانه نیز دایرند که این امر آنان را از وقت گذاشتن برای نگهداری از بچه ها بی نیاز می کند و به آنان توانایی بیشتری می دهد تا روح و قلب شان را وقف تدریس و فعالیت های اجتماعی کنند.

دانشگاهی و شاغل در صنایع تولید برابر باشد. یک معلم 35 ساله آلمانی ممکن است سالی 51000 دلار حقوق بگیرد، امّا به مدّت 220 تا 240 روز در تمام سال کار کند.

در سال 1976 م، تجدید نظرهایی در وضعیت معلمان به عمل آمد و بر اساس آن، ساعت های تدریسِ موظف معلمان از متوسط 25 ساعت در دوره عمومی و 18 ساعت در دوره اختصاصی، کاهش یافت و میزان حقوق بازنشستگی آنان افزایش یافت. افزون بر آن، بر مزایای بیمه آنان در وقت بیماری و بروز حوادث افزوده شد.

جامعه توسعه یافته، وحدت اجتماعی و غرور ملّی که در سال 1982 م تعیین شده است، آموزش داده می شود. این مواد درسی بر ویژگی های ملی، نیازهای رشد یابنده در رشد جسمی، ذهنی و روحی دانش آموزان تأکید دارد. این آموزش ها در دانشکده های تربیت معلم صورت می گیرد.

2. آموزش ضمن خدمت: وزارت آموزش و پرورش، سیاست گذار آموزش ضمن خدمت است و این آموزش ها برای مهارت های حرفه ای معلمان در دوره های ترفیعی و آموزش دروس جدید صورت می گیرد. موضوعات آموزش مانند مدیریت آموزش در کلاس، مدیریت مدرسه، برنامه ریزی آموزشی درسی، پژوهش های آموزشی و تخصص یافتن در تدریس دروس مورد نظر انجام می پذیرد.

جدول شماره(1) نشان می دهد که آمریکا و فرانسه در تمام پایه های حقوقی پایین تر از میانگین شش کشور قرار دارند. تنها در آمریکا، فرانسه و ژاپن، که تحصیلات بیش از حد میانگین ملّی است، معلمان با حقوق زیرِ شاخصِ 100 شروع به کار می کنند. با وجود این، ژاپن در میان این سه کشور، از بالاترین میزان حقوق برخوردار است، در حالی که آلمان پایین ترین میزان را دارد و فاصله پایین ترین و بالاترین حقوق نسبت به دیگر کشورها بسیار کم است. در این مقیاس عدد 100 میانگین حقوق هر کارگر است.

نام کشور

پایین ترین حقوق

متوسط حقوق

بالاترین حقوق

ساعت های کار هفتگی

تعداد روزهای کار در سال

مقایسه زمانی دوره تربیت معلم آموزگاران

آمریکا

97

150

165

0/30

180

دست کم چهار سال آموزش های دانشگاهی که 45٪ موفق به دریافت مدرک فوق لیسانس می شوند.

فرانسه

90

148

172

0/27

174

سه سال آموزش پیش دانشگاهی، با یک سال آموزش تخصصی پس از دریافت مدرک دانشگاهی.

آلمان

135

165

178

0/21

210

چهار سال تربیت معلم

کانادا

108

186

197

5/27

188

به 4 تا 5 سال تخصص افزایش یافته است.

انگلیس

106

192

200

0/26

192

سه سال آموزش

ص: 78

دانشگاهی و یک سال دوره کارآموزی معلمان.

ژاپن

93

168

228

0/20

228

از فوق دیپلم تا فوق لیسانس معمولاً چهار سال دوره تربیت معلم را می گذرانند.

میانگین

105

168

190

85/25

1/198

گذراندن دوره تربیت معلم؛ حدود 4 سال

جدول شماره (1)

برنامه کاری: اغلب معلمان را به سبب نیمه وقت بودن کارشان سرزنش می کنند. در مقایسه بین المللی، باید سطح کار معلمان، مدت زمان آموزش و تعداد هفته های کاری را در نظر گرفت. جدول شماره(1) تعداد ساعت های کار آموزگاران در مدرسه های کشورهای پیشرفته جهان را نشان می دهد. ایالات متحده آمریکا نسبت به همتاهای خارجی اش، ساعت های بیش تری را به دانش آموزان اختصاص می دهد و با توجه به میانگین به دست آمده، انتظار کار بیشتری می رود.

نام کشور

پایین ترین حقوق

متوسط حقوق

بالاترین حقوق

مقایسه دوره تربیت معلم راهنمایی

آمریکا

97

150

165

دوره 4 ساله یا بیشتر در دانشکده؛ برای تدریس در مدرسه های کالیفرنیا، مدرک فوق لیسانس لازم است.

فرانسه

95

146

181

سه سال دوره کارآموزی معلم؛ به علاوه آموزگاران، برای تدریس در مقطع راهنمایی در این دوره نیز آموزش می بیند.

آلمان

151

183

197

سه ساله تربیت معلم؛ هم چنین افرادی که به بهترین وجه خود را آماده تدریس در Gymnasiym کرده اند، نیز این دوره را می گذرانند.

کانادا

108

186

197

دوره چهارساله تربیت معلم یا مدارج بالا

انگلیس

106

200

220

دوره آماده سازی چهارساله تربیت معلم و در مناطقی که کمبود معلم است، به طور استثناء دو سال است.

ژاپن

93

168

228

بیشتر دارای مدرک لیسانس اند؛ 35٪ در دانشکده مقدماتی دوره دیده اند.

میانگین

108

172

198

به تدریج معلمان باید 4 سال دوره آموزش را بگذارنند.

جدول شماره (2)

برنامه کاری: پژوهش معتبری وجود ندارد که تعداد هفته های تدریس معلمان راهنمایی را با آموزگاران مقایسه کرده باشد؛ امّا افزایش کلی در ساعت های درسی مقطع راهنمایی، دیده می شود؛ چون دانش آموزان در این دوره، به مسائل بیش تری توجه می کنند و لازم است بیش از کودکان، برای

ص: 80

پذیرشِ سخت گیری های درسی و انضباطی آماده گردند.

تربیت معلم: جدول شماره(2) نشان می دهد که دوره تربیت معلمان راهنمایی همانند تربیت معلمان ابتدایی، در هر کشوری متفاوت است و گرایش به سوی دوره های طولانی تر تربیت معلم در کشورهای مورد بررسی دیده می شود. در سطح بین المللی، مدیران انتظار دارند معلمان، بسیار کار آزموده تر از آموزگاران باشند و فارغ التحصیلان جدید، بسیار زبده تر از همتایان با تجربه، فعالیت کنند. عامل مهم دیگر در تربیت معلم راهنمایی، نسبت داوطلبان زن به مرد است. که از ابتدایی به راهنمایی کاهش می یابد.

سال سابقه تدریس.

آلمان

151

183

197

18

210

8 ترم آموزش دانشگاهی؛ 18 ماه دوره دبیری را باید بگذرانند.

کانادا

108

186

197

20

188

اغلب فارغ التحصیلان دانشگاه با یک سال آموزش تخصصی دبیری

انگلیس

106

200

220

22

192

گذراندن دوره 4 ساله دانشکده، برای دریافت مدرک تدریس لازم است.

ژاپن

93

168

228

20

228

مدرک دانشگاهی و چهار سال آموزش.

میانگین

108

172

198

57/20

1/198

آموزش چهارساله، استاندار های اروپا در بالاترین حد قرار دارند.

جدول شماره (3)

آلمان که بالاترین میزان حقوقی را برای معلمان ابتدایی دارد، کم ترین میزانِ آن را برای معلمان راهنمایی تعیین کرده است. در این کشور، تفاوت میان پایین ترین و بالاترین حقوق معلمان دبیرستان ها به 5/1 برابر می رسد. بالاترین حقوق در کشورهای فرانسه، انگلستان و ژاپن تقریبا یکسان است و ایالات متحده از نظر بالاترین حقوق در رده آخر قرار می گیرد که این امر معضل عمده معلمان است. فاصله کم میان بالاترین و پایین ترین حقوق

ص: 82

دبیران آمریکایی وجود دارد که در مقایسه با 5 کشور دیگر در وضعیت مناسبی قرار ندارند.

برنامه ریزی کاری: جدول شماره(3) نشان می دهد که ایالات متحده بیش ترین ساعت های تدریس سالیانه را برای هر معلم دارد و در این مورد، هم ردیف ژاپن است که سال تحصیلی آن طولانی تر است. انگلستان با فاصله کمی پس از آن قرار دارد. اختلاف ساعت های تدریس سالیانه معلمان امریکایی با معلمان انگلیسی، ناشی از طولانی بودن سال تحصیلی آنان است، ولی توجیه این اختلاف درباره ایالات متحده و ژاپن دشوار است؛ زیرا سال تحصیلی ژاپن طولانی تر و میزان بالاترین حقوق بسیار بیش تر است. شرایط کاری دبیران ژاپن و ایالات متحد از هم متفاوت است. دبیران امریکایی نیز مانند آموزگاران از نظر پرداختِ دست مزد، در برابر انتظاراتی که همگان از آنان دارند، وضعیت مطلوبی ندارند.

تربیت دبیر: با نگاهی به جدول شماره(3) متوجه می شویم که نوع تربیت دبیر در آن کشورها، کاملاً علمی و دانشگاهی است و معلمان در روش تدریس خود از آن پیروی می کنند. گرایش کلی در افزایش دوره تربیت دبیر برای همه معلمان، ظاهرا به تمایل مسوولان در افزایش نتایج آموزش مربوط می شود و از حمایت گسترده جهانی نیز برخوردار است. نیاز دبیران به افزایش دانش و اطلاعات روزمرّه موجب می شود تا بسیاری از کشورها، آموزش بیش تر آنان را احساس کنند.

ص: 83

راهنمایی) هستند و افزون بر این ها، نیازهای نیروی انسانی وزارت آموزش و پرورش از راه های زیر نیز تأمین می شود.

1. استخدام و به کارگیری آموزش یاران نهضت سوادآموزی؛

2. استخدام داوطلبان تدریس در برخی از مناطق شهری و روستایی به صورت قراردادی و پیمانی؛

3. به کارگیری دانشجویان رشته های مختلف دانشگاه های کشور از طریق امتحان استخدامی؛

4. به کارگیری سرباز معلّم برای روستاهای دور افتاده، بر اساس مفاد قانون معلمان، پزشکان و پیرا پزشکان وظیفه.(1)

مقطع تحصیلی

مدرک

کمتر از دیپلم

دیپلم

فوق دیپلم

لیسانس و بالاتر

میزان زنان

تعداد کل کارمندان

ابتدایی

13353

218699

11489

13103

188869

357644 نفر

راهنمایی

2606

28052

170758

21505

97847

222966 نفر

متوسطه

3888

17994

25838

10722

63002

155442 نفر

در کل به درصد

3/3

38%

6/39%

1/19

7/46

853298

جدول شماره (4)

مقایسه درصدِ میزان تحصیلات کارمندان آموزش و پرورش در دوره های مختلف تحصیلی در سال 1376 - 1375 با درجه های تحصیلی در سال 1368 - 1367 نشان می دهد که میزان تحصیلات معلمان در سطح فوق دیپلم و لیسانس بهتر شده است. عوامل گوناگونی درا ین بهبودی مؤثر بوده است؛ از جمله:

1. علاقه بیشتر معلمان به ادامه تحصیل و داشتن درجه تحصیلی بالاتر؛

2. مفاد نظام قانون هماهنگ پرداخت حقوق که به مدرک اهمیت زیادی داده است؛

3. امکان ادامه تحصیل معلمان در دانشگاه های مختلف کشور؛

4. تأسیس و گسترش مراکز آموزش عالی ضمن خدمت فرهنگیان.

حقوق مزایای معلمان در ایران، معمولاً بر اساس مواد قانونی نظام هماهنگ حقوق، مصوب شهریور ماه 1370، صورت می گیرد. بر اساس این قانون، کارکنان آموزش و پرورش می توانند حداکثر به گروه 16 برسند.

گروه های ورودی استخدام شدگان مشمول این قانون، با در نظر گرفتن مقاطع تحصیلی آنان، نوع و حساسیت شغلی، اهمیت وظایف، میزان مسوولیت ها و بر حسب رشته های مختلف تحصیلی تعیین می گردد.

ص: 87

علاقه مند، به آن مشاغل جذب شوند. (البته افراد با استعدادی که تنها به دلیل عشق ورزیدن به این حرفه روی آورده اند، در جمع فرهنگیان کم نیستند.)

به هر حال، بی انگیزگی برخی از معلمان و جذب نشدن نیروهای مستعد و علاقه مند، سبب شده است تا آسیب های جدّی بر پیکر این حرفه مقدس وارد گردد.

گاه مشاهده می شود که تنبیه بدنی برای عموم کلاس در نظر گرفته می شود. این امر ضمن این که سبب نارضایتی همگانی دانش آموزان می شود، کلاس را به خاموشی و بی روحی می کشاند.

تنبیه بدنی از دیدگاه اسلام امری نکوهیده است؛ چنان که امام علی علیه السلام آن را مخصوص چهارپایان می داند و می فرماید:

اندرز انسان عاقل به واسطه ادب است و تنها حیوانات با زدن تربیت می شوند.(1)

تنبیه بدنی افزون بر این که خسارت های جسمی و روحی و روانی به فرا گیران وارد می سازد، سبب تنفر نسبت به معلم و دل سردی به محیط آموزشی می شود. گاه این مسأله از سوی خانواده دانش آموزان به دادگاه ها و روزنامه ها کشیده می شود که خسارت های فراوانی به جامعه فرهنگیان پر تلاش و دل سوز وارد می سازد.

اندکی از قیمت اجناس می گویند: «معلّمی حساب کن!» یا در هر نشست و برخاستی از حقوق کم گلایه می کنند و بدین ترتیب، هم خود را کوچک می کنند و هم با آبروی معلمانی که سال ها با قناعت و عزّت نفس زندگی کرده اند، بازی می کنند. هر چند واقعیت مشکلات اقتصادی معلمان در جامعه انکارناپذیر است، ولی گلایه به این و آن از کمبود حقوق، سبب می شود که دیگران با دیده حقارت به وی و دیگر معلمان عزیز بنگرند.

و عمل به اخلاق نیک معلمی، به احیا و تثبیت جایگاه خویش در جامعه بپردازند.

در سال 1375 بانک مرکزی خط فقر را یک میلیون ریال اعلام کرده بود؛ در حالی که در سال 1378 میانگین حقوق معلمان 850000 ریال، اعلام شده بود.(1) به گفته وزیر آموزش و پرورش: «40 درصد معلمان کشور، بدون مسکن هستند(2)»

معلمان به رغم عشق و سوز و احساس مسوولیتی که به شغل خود و دانش آموزان دارند، از کار خود رضایت ندارند و برای برآوردن نیازهایشان، به منابع دیگری چشم می دوزند. چه بسا معلّم برای تأمین معاش خود و خانواده اش، مجبور است ساعت ها در مراکز آموزشی دیگر در خارج مدرسه؛ مانند آموزشگاه های تقویتی، تجاری و کلاس های آزاد، ترمیمی، کنکوری و تست سازی بگذراند. و روز بعد با خستگی ذهنی و فکری وارد کلاس درس شود. اسف بارتر این که برخی معلمان، مجبورند برای این که دُردانه ای امتحان مدرسه یا آزمون کنکور پذیرفته شود، برای آموزش او به خانه ای برود یا برای تعمیر تأسیسات ساختمانی به خانه ای رود که ببیند فرزند خانواده، شاگرد اوست.

آنان بدبین می کنند. معلمان، ادامه دهندگان رسالتِ انبیا در آموزش و حفظ حریم فرهنگی جامعه و ارزش هایند. نقش ارزش مند آنان در شکل گیری انقلاب، دفاع مقدس، مقابله با تهاجم فرهنگی و ... بر همگان آشکار است، ولی بارها در رسانه ها به این عزیزان بی مهری شده است. برای مثال گاه، خبر برخی برخوردهای ناشایست با دانش آموزان، به خبر شبکه سراسری صدا و سیما نیز کشیده می شود که به دنبال آن، بخش نامه و تذکرهای فراوانی در روزنامه ها و صدا و سیما پخش می شود که با معلم خطاکار، چنین و چنان خواهیم کرد. اما وقتی معلّمی برای نجات شاگردانش بخاری نفتی مدرسه را بغل می کند و از پنجره به بیرون می اندازد و چندین ماه در بیمارستان بستری می شود؛ یا معلّمی برای نجات شاگردانش خود را به رودخانه ای خروشان می زند و آن ها را نجات می دهد و خود غرق می شود؛ یا وقتی معلّمی برای نجات شاگرد خود از درد و بیماری، کلیه خود را اهدا می کند؛ وقتی معلمی برای جلوگیری از هتک حرمت و آزار جسمی شاگردش، با اوباش درگیر می شود و در بیمارستان بستری می گردد؛ یا وقتی معلمی برای حفظ ناموس مردم، امر به معروف و نهی از منکر می کند و با ضربه های شدید چاقو از پا در می آید و جسد بی جانش را مردم به بیمارستان منتقل می کنند؛ هیچ نام و نشانی از معلم در رسانه ها نیست. البته اگر بخواهیم منصفانه داوری کنیم بنا به گفته کارشناسان:

وجود یک درصد اشکال در هر دستگاهی را باید طبیعی دانست. در میان 18 میلیون دانش آموز در کشور، وجود 180000 معترض در میان کل دانش آموزان، قابل پیش بینی و طبیعی است.(1)

ص: 95

بنابراین، بنا به گستردگی آماری تحت پوشش نظام آموزشی کشور، نباید یک یا ده یا حتّی ده ها اشکال موجود، اشکال اساسی تلقی شود و بر اساس آن، نظام آموزش کشور و خدمت گزاران آن ناکارآمد معرفی گردند.

پوشش خود را فراهم خواهند کرد و سرانجام نیروهای آن سازمان، جذب سازمان ها و نهادهای پر جاذبه دیگر خواهند شد. جامعه معلمان کشور با بیش از یک میلیون نفر عضو، در بزرگ ترین وزارت خانه کشور مشغول به خدمت اند. سازمانی به این گستردگی و با این اهمیّت به مغزهایی اندیشمند و اندیشه هایی توان مند نیاز دارد، تا بتواند طرح ها و راه کارهای لازم را در هر زمانی برای پیش بردن آن، ارائه دهند. امّا با تأسف بسیار، باید گفت این سازمان نه تنها در جذب افراد اندیشمند و خوش فکر، کمتر موفق بوده است، حتی نتوانسته از اعضای خود نیز بهره ببرد؛ یعنی بسیاری از اندیشمندان و خوش فکرهای خود را به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از دست داده است. کم نیستند معلمانی که به نمایندگی مجلس انتخاب شدند و دیگر به آموزش و پرورش برنگشتند؛ یا در مقام های مهم دولتی در سطح بخش ها، شهرها، استان ها و کشور مشغول خدمت شدند و یا در مراکز آموزش عالی و دانشگاهی با سمت استادی به تدریس و پژوهش پرداختند. کم نیستند افراد توان مندی که در ارگان ها و سازمان های دیگر مفیدترین وقت های خود را می گذرانند و به معلمی به دیده شغل دوّم می نگرند. به هر حال، تهی شدن این سازمان از افراد اندیشمند و توان مند آسیب های جدّی به جامعه معلمان وارد ساخته و می سازد.

ص: 97

باشد، پایگاه اجتماعی مناسبی نخواهد داشت و نارضایتی درونی را برای افراد خود فراهم خواهد ساخت.

حاصل زحمت ها و تجربیات گذشته آنان است و بسیار ارزش مند می باشد؛ ولی به سبب مشکلات اقتصادی نمی توانند آن ها را ارائه دهند. شایسته است مسوولان محترم به جای تجلیل های ظاهری از مقام و منزلت معلمان، زمینه انتشار و معرفی دیدگاه ها و آثار فکری و علمی این عزیزان را فراهم آورند.

سراپا، جوششم، شوقم، سوالم

ببر با خود به دنیای جوابم

بتاب امروز در من نور ایمان

که فردا من به تاریکان بتابم

شهین محمدی

هستیم سراپا همه شیدای معلّم

آن خَلعت زیبای رسالات الهی

زیبنده بود بر قد و بالای معلّم

مولا علی آن گاه که «من علّمنی» گفت

تقریر نمود بر قد و بالای معلّم

در مکتب عرفان و ورع عارف و زاهد

نازند به عرفان و به تقوای معلّم

هر نامه که نوک قلم عشق رقم زد

توشیح شد آن نامه به امضای معلّم

صد گنج گهر را به پشیزی نشمارند

پیش گهر منطق گویای معلّم

صد مرده به اعجاز شود زنده جاوید

با هر نفس گرم مسیحای معلّم

در گنبد دوّار فلک نغمه ناهید

کی گوش نواز است چو آوای معلّم

سعید عندلیب

بر خوان علم، هست اگر نان معرفت

پخته به سینه چو تنور معلم است

تاریخ، جاده ایست فرو رفته در غبار

پر رد پا، همین، ز عبور معلم است

طوقی است گره به گردن شب ماهواره ها

نقدینه ای ز گنج شعور معلّم است

نخل بلند علم که سر بر فلک کشید

فوّاره ای ز مغز فکور معلم است

روزی که تن به مرگ دهد دیو شوم جهل

روز نشاط و جشن و سرور معلم است

ای زهره خوش بر آی در این بزم و پای کوب

ما را سر نشاط، ز شور معلم است

علی مظاهری

بانگ و فریاد دلنوازت را

خالی از هر بهانه می بینم

از جهالت، هراس در من نیست

تا تو را در میانه می بینم

مرتضی دولت آبادی

گر چه گل زیباست، امّا من چه سان

می توانم با گُلت یکسان کنم؟

ای معلم ای همیشه یار من

کن اشارت تا فدایت جان کنم.

فرزانه قشقایی

باغبانی خدمت گُل می کنی

زخم خارش را تحمّل می کنی

زخم دست باغبان را کس ندید

خون دل خورد و چنین گل پرورید(1)

اصغر حکمت

نقش آموزگار در دل هاست

دگری جای او نمی گیرد

آن که دل ها به عشق او زنده است

در دل عاشقان نمی میرد.(2)

استاد شهریار

ص: 109

به آن تلاش کنم. وقتی لب از لب می گشاییم، ندای ملکوتی تو صفحه آشنایی را رقم می زند و زمین و زمان را در وجودم می لرزاند. طوفانی بس عظیم مرا با خود می برد تا در مقابل تو سر کرنش بسایم و صورت بر خاک نهم و ستایشت کنم.

محمد خدا کریمی

گفت: به سبب آن که پدرم، مرا از عالم ملکوت به زمین آورده و استاد، مرا از زمین به آسمان برده است.

کشور به آن نسل سپرده می شود. شما امانت دار چنین نسلی هستید و تربیت شما باید همراه با تعلیم باشد.(1)

معلم امانت داری است که غیر از همه امانت هاست؛ انسان امانت او است. امانت های دیگر را اگر کسی خیانت به آن بکند، خلاف کرده است، امّا امانت اگر انسان باشد، اگر خدای نخواسته به این امانت خیانت شد، یک وقت می بینید خیانت به یک ملّت است؛ خیانت به یک جامعه است؛ خیانت به اسلام است.(2)

شما آقایان معلمین و همه معلمانی که در سراسر کشور هستند و همه اساتیدی که در دانشگاه ها هستند، مسوولند نسبت به امانتی که خدای تبارک و تعالی و اولیای اطفال به شما سپرده اند(3)

ملت عزیز ایران و سایر کشورهای مستضعف جهان، اگر بخواهند از دام های شیطنت آمیز قدرت های بزرگ تا آخر نجات پیدا کنند، چاره ای جز اصلاح فرهنگ و استقلال آن ندارند و این میسّر نیست جز با دست اساتید و معلمان متعهدی که در دبستان ها تا دانشگاه ها راه یافته اند و با تعلیم و کوشش در رشته های مختلف علوم و تربیت صحیح و تهذیب مراکز تربیت و تعلیم از عناصر منحرف و کج اندیش نوباوگان را که ذخایر کشور و مایه امید ملت اند، هم دوش با تعلیم در همه رشته ها به حسب تعلیم اسلامی تربیت و تهذیب نمایند.(4)

اگر تربیت [شما معلمین] یک تربیت انسانی و روی فطرت انسان باشد، بعدها هم که [شاگرد] هر کار خوبی بکند، شما شریک هستید در آن کار خوب.(5)

این وظیفه [همراه بودن تربیت با تعلیم]، فقط وظیفه معلم دینی نیست، این وظیفه است برای تمام معلمین در هر رشته و تمام اساتید دانشگاه در هر

ص: 117

رشته ای هستند.(1)

نقش معلم در جامعه، نقش انبیاست؛ انبیا هم معلم بشر هستند.(2)

نقش [معلم] بسیار حساس و مهم است و مسوولیت بسیار زیادی دارد؛ نقش مهمی است که همان نقش تربیت است که «اخراج من الظلمات الی النور» است.(3)

معلم اوّل، خدای تبارک و تعالی است ... و به وسیله انبیا و به وسیله وحی، مردم را دعوت می کند به نورانیت؛ دعوت می کند به کمال؛ دعوت می کند به عشق؛ دعوت می کند به محبت؛ دعوت می کند به مراتب کمالی که از برای انسان است.(4)

تمام ملّت باید معلم باشند؛ فرزندان اسلام تمام افرادش معلم باید باشند و تمام افرادش متعلّم(5)

الگوی شغل مناسب را در قالب شغل های غیر معلمی معرفی کردن و ... به طور غیر مستقیم آثار ناشایستی بر جای می گذارد.

آموزش و پرورش منحصر به خانواده و مدرسه نیست؛ دستگاه های دیگری نیز هستند که مستقیم یا غیر مستقیم در این زمینه تأثیر گذارند. از سوی دیگر، برخی از خانواده ها به ویژه در مناطق محروم به علل گوناگون، با سپردن فرزندان خود به مدرسه وظیفه خود را در قبال تعلیم و تربیت آنان تمام شده می دانند و کمتر در ارتباط با مدرسه و معلم هستند. همین امر بر گستاخی دانش آموزان می افزاید و موضوع تعلیم و تربیت صحیح آن ها را با مشکل مواجه می سازد؛ در حالی که صدا و سیما می تواند با ساختن برنامه های سازنده و پر محتوا، ضمن ترمیم شکاف ایجاد شده میان خانواده و مدرسه، حس همکاری و هم فکری مردمی را برای پیشبرد کار معلمان جلب نماید و امر آموزش و پرورش شاگردان را برای معلّم آسان گرداند.

3 - معلمان در مدرسه، افزون بر تدریس، نقش های دیگری هم دارند. گاه به عنوان مشاور ایفای نقش می کنند و گاه به داوری می پردازند و به همراه اولیای دانش آموزان در حلّ مشکلات آنان تلاش می کنند. می توان در قالب فیلم های داستانی و مجموعه های تلویزیونی به این تلاش ها ارج نهاد و گوشه هایی از آن ها را به تصویر کشید.

4 - یکی دیگر از راه های ارتقای جایگاه معلمان نمایش دادن آثار هنری و نوآوری های معلمان هنرمند، فرزانه، شاعر، پژوهشگر و... است. این امر می تواند در رفع نگرش های منفی به این قشر، تأثیرگذار باشد.

5 - برخی از معلمان در مناطق محروم از جمله در میان ایلات و عشایر و در مناطق کویری و کوهستانی، برای تعلیم و تربیت فرزندان و بالا بردن سطح آگاهی وزندگی مردم آن مناطق، تلاش های فراوانی می کنند. تهیه مجموعه های تلویزیونی در این رابطه به معنای تقدیر و تشکر از این قشر زحمت کش خواهدبود.

6 - هرساله عده ای به عنوان معلم نمونه در سطح کشور و مراکز استان ها معرفی می شوند. تنها بازتاب این موضوع در رسانه های گروهی اعلام خبر آن است؛ در حالی که معلمان نمونه با روش های جذّاب به مردم و معلمان معرفی می شوند، دلیل موفقیت روش های آنان شرح داده شود تا مورد استفاده معلمان تازه کار قرار گیرد. صدا و سیما می تواند بخشی از برنامه سیمای معلم را به معرفی این معلمان اختصاص دهد.

7 - مصاحبه و تهیه گزارش از افراد موفق جامعه که موفقیت های خود را مرهون معلمان خود می دانند؛ می تواند باعث دل گرمی بیشتر معلمان در خدمت بهتر به فرزندان این مرز و بوم باشد.

ص: 124

الف) شهید مطهری (ب) شهید بهشتی

ج) شهید باهنرد) شهید مفتح

8) این سخن از کیست؟ «دست توانای معلم است که چشم انداز آینده ما را ترسیم می کند»

الف) امام خمینی رحمه الله ب) آیه اللّه خامنه ای (

ج) آیه اللّه بهشتید) آقای خاتمی

9) امام خمینی رحمه الله درباره کدام معلم فرمود: [او] پاره تن من بود.»

الف) شهید مفتحب) شهیدباهنر

ج) شهیدرجایید) شهید مطهری (

10) کدام معلم پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در نوشتن کتاب های دینی درسی آموزش و پرورش نقش فعالی داشت؟

الف) شهید رجایی ب) شهید باهنر (

ج) مرحوم فرهمند د) مرحوم روزبه

11) کدام معلم در مقام نخست وزیری به شهادت رسید؟

1) شهید باهنر ( ب) شهید رجایی

ج) شهید بهشتی د) شهید مطهری

7 - چند نفر از معلمان معروف را نام ببرید؟

8 - از نخستین روزی که به مدرسه رفتید، چه خاطره ای دارید؟

9 - یک جمله زیبا در وصف معلم بگویید.

10 - انتظار شما از معلمان جامعه چیست؟

11 - وظیفه مردم در برابر معلمان چیست؟

12 - وظایف دولت در برابر معلمان چیست؟ فراهم نمودن ادامه تحصیلات، تأمین حداقل معیشت و امکانات زندگی، تلاش برای پررنگ کردن نقش الگویی معلمان و....

2 - معلم خوب،نقاشی است که حیات معنوی ما را ترسیم می کند.

3 - تاریخ تمدن هر کشور، تاریخ معلمان آن کشور است.

4 - داشتن معلم خوب،حیاتی ترین جزء یک حیات هدف دار است

5 - بهترین هدیه برای یک معلم خوب، چیزی به او آموختن است.

6 - آن که در زندگی هیچ «معلم خوبی» ندیده، هیچ «خوبی» ندیده است

7 - معلم خوب، هم راهنماست و هم راه ساز.

8 - برای یک معلم خوب سخت تر از معلمی، صرف نظر کردن از معلمی است.

9 - عاطفه نقطه عطف معلمی است.

10 - در یک مجموعه موفق همه اجزا در خدمت معلم اند و در یک مجموعه ناموفق به عکس.

11 - گاه ابر احتیاج، خورشید معلمی را از درخشش می اندازد.

12 - معلم خوب همیشه معاش خود را تحت الشعاع معاد خود قرار می دهد.(1)

13 - معلمان با تنبیه بدنی معتقدند که بلد نیستند با رفتار خوبشان شاگردان را آگاه نمایند.

14 - کشوری، به واقع توسعه یافته است که فرهنگ معلّمی در آن توسعه یافته باشد.

15 - صدا و سیمای یک معلم خوب، بیش از تمامی برنامه های صدا و سیما انسان ساز است.

16 - کلاس درس یک معلّم خوب، چنان قداستی دارد که می توان به پنجره هایش دخیل بست.

17 - معلم خوب شریک تمام زندگی ماست.

ص: 128

18 - معلمی که در برابر شرایط سخت کاریش، احساس عجز نکند، معجزه خواهد کرد.

19 - معلم خوب کسی است که شاگردانش را به جای آموزش و پرورش، پرورش و آموزش دهد.

20 - قانون وراثت با همه اقتدارش نزد هنر معلم درمانده است.

21 - معلمی کیمیاگری است.

22 - هر معلم خوب می داند که بچه ها گل اند و خارهای ساقه شان تنها برای محافظت از شخصیت خودشان است.

23 - معلم خوب می داند که هر کودکی کوچک و هر کوچکی کودک نیست.(1)

24 - معلم باید ظرف وجود دانش آموز را بشناسد، تا نه با فشار در هم شکند و نه خالی بماند.

25 - نگاه معلم همچون نور خورشید است و باید در کلاس بر همه یکسان بتابد.

26 - معلم خوب کسی است که در بیرون کلاس درس، بیشتر معلمی می کند تا درون آن.

27 - از خطاهای چشم گیر یک معلم این است که از خطاهای قابل گذشت شاگردانش چشم نپوشد.

28 - «بسم اله الرحمن الرحیم» را باید با گچ نورانی محبت بر تخته سبز دل های بچه ها نوشت.

29 - کلاس هر معلم پل صراط اوست.

ص: 129

30 - به خوبی درس دادن خوب است، اما خوب تر، درس خوبی دادن است.

31 - برای داشتن یک کلاس خوب، به جای توسل به فشار و زور باید به شیوه ائمه علیهم السلام متوسل شد.

32 - تنها معلمی که درس هایی خدایی فرا گرفته باشد، می تواند برای خدا درس بدهد.

33 - معلم خوب چندان بیناست که می تواند به چشمِ دل، درون شاگرد خود را ببیند.(1)

ص: 130

وزارت آموزش و پرورش

11 - دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه (شماره 14)، تهران، چاپ دوّم، 1377.

12 - دهنوی، حسین؛ معلم موفق، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اوّل، پائیز 1372.

13 - رئوف، علی؛ جنبش جهانی برای به سازی تعلیم و تربیت، پژوهشکده تعلیم و تربیت، پاییز، 1379.

14 - رشیدپور، مجید؛ معلم نمونه، کعبه، چاپ دوّم، 1373.

15 - ساعدی، میرمحمود؛ اخلاق و تربیت اسلامی (1)، پیام نور، تهران، چاپ چهارم، 1372.

16 - سعدی، مصلح الدین؛ بوستان، امیرکبیر، 1366 (قطعه جیبی)

17 - ---------------------------؛ گلستان، امیرکبیر، 1366 (قطعه جیبی)

18 - شرفی، محمدرضا؛ تربیت اسلامی با تأکید بر دیدگاه های امام خمینی رحمه الله، نشر پنجره، 1378.

19 - شریف قریشی باقر؛ نظام تربیت اسلامی، فجر، چاپ اوّل، زمستان، 1362.

20 - شورای سیاست گذاری ائمه جمعه؛ یاد ایام، چاپ صادق، تابستان 1375.

21 - صافی، احمد، سیمای معلم، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، چاپ اوّل، پاییز 1376.

22 - صالحی، محمدجواد؛ حکایت ها و هدایت ها، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1362.

23 - صحفی، محمد؛ تعالیم آسمانی اسلام، محمد صحفی، اهل بیت علیهم السلام ،

ص: 133

قم، تابستان 1372.

24 - طیب، محمد؛ معلم خوب (از مجموعه نازک اندیشی های بسیجی)، تربیت، پاییز 77.

25 - عاملی، محمدبن حر؛ وسایل الشیعه، چاپ آل البیت.

26 - عسگری راد، حسن؛ رمز جاودانگی، بوستان کتاب، قم، چاپ اوّل، 1380.

27 - فرهادیان، رضا؛ معلم محبوب، شرایط مقبول، مدرسه مطلوب، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اوّل، 1379.

28 - فرید تنکابنی، مرتضی؛ الحدیث، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم.

29 - فلسفی، محمدتقی؛ جوان، هیئت نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ هیجدهم، 1363.

30 - قمی، ابن بابویه؛ من لا یحضره الفقیه، مکتب صدوق، تهران، 1392.

31 - قمی، عباس؛ سفینه البحار، چاپ بیروت.

32 - قوچانی، آقانجفی؛ سیاحت شرق، امیرکبیر، تهران، 1370.

33 - کاستل، ای، بی؛ آموزش و پرورش کهن، برگردان: میلانی، مهین، تهران، علمی و فرهنگی، 1364.

34 - کریمی نیا، محمدعلی؛ الگوهای تربیت کودکان و نوجوانان، چاپ خانه نهضت، چاپ اوّل، زمستان 1375.

35 - کلینی رازی، محمد؛ اصول کافی، دارالمکتبة الاسلامیة، 1363.

36 - گروهی از نویسندگان؛ تفسیر نمونه، دارالمکتب الاسلامیه، زمستان 1362.

37 - لامعی، شعبان علی؛ حکایات برگزیده، قم، اسفند 1368.

ص: 134

38 - مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، المکتبة الاسلامیه، تهران، 1392 ه- .ق.

39 - ---------------------------؛ بحارالانوار، چاپ بیروت، مؤسسه وفا، 1403 ه- .ق.

40 - محدث، جلال الدین؛ شرح فارسی غررالحکم و درالکلم، دانشگاه تهران، چاپ سوّم، 1366.

41 - مطهری، مرتضی؛ داستان راستان (2 ج)، قم، صدرا.

42 - مظاهری، علی اکبر؛ هشدارهای تربیتی، هجرت، چاپ پنجم، 1376.

43 - مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی رحمه الله، تبیان چاپ اوّل، 1378.

* نشریات

ماهنامه: پیوند، رشد معلم، تربیت، کیهان علمی، پاسدار اسلام، روزنامه همشهری و قدس.

ص: 135